Τήν διεύθυνσιν τῆς Ἐξαρχίας ἀνελάμβανον ἁγιοταφῖται κληρικοί, οἱ ἀποστελλόμενοι ἐξ’ Ἱεροσολύμων, διοριζόμενοι ὑπό τοῦ Πατριάρχου ἢ τῶν Ἐπιτρόπων αὐτοῦ, ἀπό δέ τοῦ 19ου αἰῶνος ὑπό τοῦ Πατριάρχου ἐν Συνόδῳ, περί ὧν ἀποφάσεις εὑρίσκονται κατακεχωρημέναι εἰς τούς Κώδικας Πρακτικῶν τῆς Συνόδου. Εἰς τάς ἐπιστολάς τῶν Πατριαρχῶν καί τῶν Ἐπιτρόπων αὐτῶν πρός τούς Ἐξάρχους, διαφαίνεται σαφῶς ἡ σοβαρότης, τήν ὁποίαν ἀπέδιδεν τό Πατριαρχεῖον εἰς τήν Διακονίαν ταύτην, τήν ἀπαίτησιν τοῦ σεπτοῦ Κέντρου ἳνα ὑπάρχῃ διαφάνεια εἰς τήν διαχείρησιν τῆς Ἐξαρχίας, ἀλλά καί σεβασμός πρός τήν τοπικήν Ἐκκλησίαν.

Οἱ ἐπιλεγόμενοι διά τήν διακονίαν ταύτην κληρικοί ἒφερον τόν βαθμόν τοῦ Πρωτοσυγκέλλου, ἢ τοῦ Ἡγουμένου, ἢ τοῦ Ἀρχιμανδρίτου καί ὁσάκις αἱ περιστάσεις ὑπαγόρευον, ἀπεστέλλετο κατόπιν συνοδικῆς ἀποφάσεως ἐξ’ Ἱεροσολύμων Ἐπιτροπή ἐποπτῶν, εἰς ἀρωγήν, ἢ καί ἒλεγχον τῶν δραστηριοτήτων αὐτῶν, ἢ καί πρός διευθέτησιν τῶν ἀναφυομένων προβλημάτων. Εἰς πολλάς περιπτώσεις ὃμως, τῶν ὑποθέσεων τῆς Ἐξαρχίας ἐπελαμβάνετο αὐτοπροσώπως ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου, κατόπιν παρακλήσεως τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων (1).

Οἱ Ἒξαρχοι, προσελάμβανον εἰς τήν ὑπηρεσίαν αὐτῶν, κληρικούς καί μοναχούς, τούς ὁποίους διώριζον ἐφημερίους τῶν ἀναφερομένων ἱερῶν Μονῶν, ἢ καί διαχειριστάς τῶν ἀπομεμακρυσμένων Μετοχίων, ὃπως τῆς ἁγίας Βαρβάρας ἐν Ἀργάκᾳ καί τοῦ ἁγίου Σίλλα ἐν Λεμεσῷ, διά τήν μετάβασιν εἰς τά ὁποῖα ἀπαιτοῦντο πολύωρα καί περιπετειώδη ταξίδια. Οἱ βοηθοί τοῦ Ἐξάρχου προσηγορεύοντο «Ἡγούμενοι», ἢ «Ἐπίτροποι». Εἰς ἂλλας περιπτώσεις καθήκοντα ἐπιστατῶν, οἱ Ἒξαρχοι, ἀνέθετον καί εἰς λαϊκούς, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο ἐπίσης «Ἐπίτροποι» καί οἱ ὁποῖοι, διοριζόμενοι κατόπιν συστάσεων, ἀνελάμβανον τήν προάσπισιν τῶν συμφερόντων τῆς Ἐξαρχίας, συνέλεγον τά ἐνοίκια τῶν κτημάτων καί ἐπέβλεπον διά τήν ἀκριβῆ ἐκτέλεσιν τῶν ὃρων τῶν συμφωνιῶν, τάς ὁποίας ἐσύναπτεν ἡ Ἐξαρχία μετά τῶν καλλιεργητῶν, κ.λ.π. (2).

Οἱ Ἒξαρχοι ἐδέχοντο εἰς τήν ὑπηρεσίαν τῆς Μονῆς καί εὐλαβεῖς νέους, οἱ ὁποῖοι διεξερχόμενοι τό στάδιον τῆς δοκιμασίας εἰς τήν μοναστηριακήν ζωήν, ἀνελάμβανον εἰδικάς ἀποστολάς, ἢ ἀνεχώρουν πρός ἐνίσχυσιν τῶν τάξεων τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος εἰς τήν Ἱερουσαλήμ. Ὁρισμένοι τούτων ἀνῆλθον ἐπαξίως εἰς τά ἀνώτατα ἀρχιερατικά ἀξιώματα, ἀνέπτυξαν πνευματικήν καί συγγραφικήν δράσιν, διεκρίθησαν ἐπί ἁγιοταφιτικῷ ζήλῳ καί δραστηριότητι, προέβαλον τά ἰδεώδη τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος, ἐμπλουτήσαντες διά κτημάτων καί οἰκοδομῶν Ἱερῶν Ναῶν καί Μονῶν τήν ἁγίαν Γῆν.

Αἱ «ζητεῖαι», αἱ ὁποῖαι διενεργοῦντο ἐτησίως, ἢ καί κατ’ ἐκτάκτους περιστάσεις καθ’ ἃπασαν τήν νῆσον ὑπέρ τοῦ Παναγίου Τάφου, ἦτο ἀποκλειστικόν δικαίωμα τοῦ Ἐξάρχου, ἢ, μή δυναμένου τούτου, λόγῳ τῶν μακρυνῶν ἀποστάσεων, τό δικαίωμα διεξαγωγῆς τῶν ἐράνων ἀνέθετο οὗτος εἰς τούς προαναφερθέντας Ἐπιτρόπους. Εἰς ὁρισμένας μάλιστα περιπτώσεις, ὃταν οἱ ἐπίτροποι δέν συνεμορφοῦντο πρός τάς ὑποδείξεις τοῦ Ἐξάρχου, οὗτος δι’ ἐκπροσώπων αὐτοῦ ἠδύνατο ἳν’ ἀφαιρέσῃ ἀπ’ αὐτῶν τό «κιβώτιον», ἢτοι, τό δικαίωμα τοῦτο. Διά τάς «ζητείας», ὁ Ἒξαρχος, ὢφειλεν ἳνα ἒχῃ τήν ἒγγραφον ἂδειαν τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου (3). Τό συλλεχθέν ποσόν τῆς ζητείας, συμπεριελαμβάνετο εἰς τά πρόσοδα τῆς Ἐξαρχίας, μέρος τῶν ὁποίων ἀποστέλλετο, ὡς ἐτήσιον ἐπίδομα πρός τό σεπτόν Ἱερόν Κοινόν τοῦ Παναγίου Τάφου, εἰς Ἱερουσαλήμ, εἰς ἐκπλήρωσιν τῶν ἀναλειφθησῶν ὑποχρεώσεων τοῦ Ἐξάρχου ἒναντι τοῦ Πατριαρχείου.

Οἱ Ἒξαρχοι ἦσαν ὑπεύθυνοι ἐνώπιον τοῦ Πατριαρχείου διά τήν ἀνελειπῆ καί κατά τάς διατάξεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας λειτουργίαν τῶν Ἱερῶν Μονῶν καί Ναῶν καί τήν συντήρησιν αὐτῶν, τήν συνετήν διαχείρησιν τῶν κτημάτων τῶν Μετοχίων, τήν ἐκμίσθωσιν τῶν κτημάτων, τῶν οἰκιῶν καί τῶν ἂλλων ὑποστατικῶν, ἢ τήν ἀγοραπωλησίαν τῆς ἀκινήτου περιουσίας, τήν καλλιέργειαν τῶν ἀγρῶν καί τῶν περιβολίων καί τήν ἒγκαιρον συγκομιδήν τῶν καρπῶν, τήν συγκομιδήν τῶν ἐλαιῶν καί τῶν ἂλλων καρπῶν, τήν συλλογήν τῶν ἐνοικίων καί προσόδων καί τήν ἀποστολήν προϊόντων, διά τάς χρείας τῆς ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος καί τέλος τήν ἀποστολήν ἀπολογισμοῦ περί πάντων τῶν γενομένων ὑπ’ αὐτῶν.

Ὁ ἑκάστοτε Ἒξαρχος ἰδιαιτέρως, ἀνεδύετο καί εἰς ἀγῶνας διά τήν ἀντιμετώπισιν τῶν σφετεριστικῶν διαθέσεων ἂλλων θρησκευτικῶν κοινοτήτων ἐπί τῶν Μετοχίων, ὡς ἐκείνης τῶν Μαρωνιτῶν ἐπί τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Γεωργίου τοῦ Ρηγάτου, ὃσον καί διά τήν προάσπισιν τῆς ἰδιοκτησίας ἐκ τῶν διεκδικήσεων τῶν χωρικῶν, οἱ ὁποῖοι ἐκαλλιέργουν κτήματα τῆς ἱερᾶς Μονῆς Χρυσοστόμου, εἰς διάφορα Μετόχια. Δυστυχῶς ὑπῆρξαν καί περιπτώσεις, κατά τάς ὁποίας αἱ προσπάθειαι τῶν Ἐξάρχων διά τήν διάσωσιν περιουσιακῶν στοιχείων τῆς Μονῆς ἀπέβησαν ἂκαρποι, λόγῳ τῆς ἐχθρικῆς διαθέσεως τῶν ὀθωμανῶν, ἰδιαιτέρως μετά τά γεγονότα τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, ὃπως ἡ ἀπώλεια τῶν Νερομύλων τῆς Κυθραίας, ἡ παρακμή τοῦ Μετοχίου τῆς Ἁγίας Βαρβάρας καί ἡ καταστροφή τῆς Μονῆς τοῦ ἁγίου Σίλα, τά ὁποῖα ὁμοῦ μετά τῆς θυσίας κληρικῶν τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, ἒστωσαν προσφορά τῆς Σιωνίτιδος Ἐκκλησίας εἰς τόν ἀπελευθερωτικόν ἀγῶνα τοῦ Ἒθνους.

Πρό τῆς ἀναλήψεως τῶν τιμητικῶν ἀλλ’ ὑπευθύνων καθηκόντων του, ὁ διορισθείς Ἒξαρχος, ὢφειλεν ὃπως παραλαμβάνῃ καί ἐλέγχῃ τήν προῖκα τῆς Ἐξαρχίας καί τῶν Ἱερῶν Μετοχίων καί ὑπογράφῃ τό σχετικόν πρακτικόν παραλαβῆς, ἐνίοτε μάλιστα ἒθετε τήν ὑπογραφήν του ἐνώπιον τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου, ὑπισχνούμενος ὃπως παραδώσῃ αὐτήν μετά τό πέρας τῆς ὁρισθείσης θητείας αὐτοῦ «ἀνθηράν καί μᾶλλον ἐπηυξημένην». Τά καθήκοντα τοῦ Ἐξάρχου ἀναλυτικῶς περιγράφονται εἰς τό «Ἀποκαταστατικόν»(4) πατριαρχικόν ἒγγραφον μετά τοῦ ὁποίου οὗτος ἐφοδιάζεται καί θέτει ἰδιοχείρως τήν ὑπογραφήν αὐτοῦ εἰς τόν οἰκεῖον κώδικα τῶν «Ἀποκασταστικῶν», προσθέτων τήν λέξιν «ἀποδέχομαι».

----------

(1). Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Κύπρου ἐπέλυεν τάς ἀναφυομένας διαφοράς μεταξύ Ἐξάρχου καί τῶν κατοικούντων τῶν πέριξ τῶν κτημάτων τοῦ Ἁγίου Τάφου χωρικῶν, ὑπεδείκνυεν εἰς τόν Ἒξαρχον τρόπους ἐπιλύσεως καί συμφιλιώσεως, ἐπεκύρωνεν δέ τά κατά τόν διορισμόν νέων Ἐξάρχων, τά πρακτικά παραδόσεως καί παραλαβῆς τῆς προικός καί τῶν ὑπαρχόντων τοῦ Μοναστηρίου καί τῶν λοιπῶν Μετοχίων καί διεβίβαζεν πρός τό Πατριαρχεῖον δωρεάς κυπρίων ἀφιερωτῶν. Ἡ γνώμη τοῦ Ἀρχιεπισκόπου εἶχεν, ὡς φυσικόν, τήν βαρύτητα αὐθεντίας, διά τοῦτο καί οἱ ἑκάστοτε Ἒξαρχοι, εἰς τήν ἀλληλογραφίαν των μετά τοῦ Πατριαρχείου, ἐπεκαλοῦντο πολλάκις καί τήν μαρτυρίαν τοῦ Ἀρχιεπισκόπου, πρός ἐπαλήθευσιν τῶν ὑπ’ αὐτῶν ἐκτιθεμένων πρός τήν προϊσταμένην ἐκκλησιαστικήν αὐτῶν ἀρχήν ἀπόψεων καί θεμάτων.
(2). Ὁρισμένοι ἐξ’ αὐτῶν, ὡς κατ’ ἐξοχήν ὁ Μάρκος Περιστιάνης, ἢρχοντο πολλάκις εἰς ἐπαφήν ἀπ’ εὐθείας μετά τοῦ Πατριάρχου, λειτουργοῦντες ὡς μεσάζοντες μεταξύ αὐτοῦ καί τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου, ἐπερωτῶντες τήν γνώμην αὐτοῦ διά προκύπτοντα ζητήματα εἰς τά Μετόχια καί διδόντες ἀπολογισμόν τῶν πράξεων, τῶν συναλλαγῶν καί τῶν δραστηριοτήτων αὐτῶν, ὡς ἐξάγεται ἐκ τῆς πλουσίας ἀλληλλογραφίας τῶν ἐτῶν 1731-1884, ἡ ὁποία ἐδημοσιεύθη ὃπως προανεφέρθη ὑπό τοῦ κ. Θεοχάρους Σταυρίδου. Ἲδε σελ. 217 καί ἐπέκεινα.
(3). Τό δικαίωμα τῆς «ζητείας» καί ἡ ἒγκρισις τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου πρός διεγξαγωγήν αὐτῆς ἐξησκῆτο ἐνίοτε ὑπό ὃρους, τούς ὁποίους ὢφειλεν ἳνα τηρῇ ὁ Ἒξαρχος ἀπαρεγκλήτως, προκειμένου ὃπως ἒχῃ τήν παρρησίαν ἳνα ἐκζητήσῃ τοιαύτην ἂδειαν καί κατά τό ἐπιόν ἒτος. Μία τῶν τοιούτων ὑποχρεώσεων, ἦτο ἡ ἐτήσιος συνδρομή τῆς Μονῆς Χρυσοστόμου, πρός τήν Σχολήν καί ἂλλας φιλανθρωπικάς ὀργανώσεις.
(4). Οἱ ὃροι, ἒνδεκα τόν ἀριθμόν, ἒχουσιν ὡς ἑξῆς: «… Ὀφείλει ὁ Ὁσιώτατος Ἀρχιμανδρίτης (τάδε), ὡς πληρεξούσιος Ἒξαρχος τοῦ Παναγίου Τάφου˙
α) Προΐστασθαι καί ἡγουμενεύειν ἐν τῇ ἱερᾷ Μονῇ τοῦ Παναγίου Τάφου τῇ παρά τήν Λευκωσίαν τιμωμένῃ ἐπ’ ὀνόματι τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἰωάννου Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου, φροντίζειν περί τῆς ἀκριβοῦς ἐκτελέσεως καί εὐρυθμίας τῶν Ἱερῶν ἐν αὐτῇ ἀκολουθιῶν καί τελετῶν καί περί καλῆς συντηρήσεως τῆς ὃλης Μονῆς.
β) Διέπειν καί τά ἂλλα ἐν Κύπρῳ ἱερά Μοναστήρια καί Μετόχια τοῦ Π. Τ. ὡς τό τοῦ ἁγίου- Γεωργίου τοῦ Ρηγάτου καί τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Σίλλα καί φροντίζειν περί εὐπρεπείας τῶν ἐν αὐτοῖς Ἱερῶν Ναῶν καί περί εὐτάκτου καί εὐρύθμου ἐν αὐτοῖς ἐκτελέσεως τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καί τελετῶν.
γ) Ἒχειν μέλημα ἐν τοῖς πρωτίστοις τήν καλήν διεύθυνσιν καί σκόπιμον χρησιμοποίησιν πάντων τῶν ἐν Κύπρῳ κτημάτων τοῦ Π. Τ. ἀκινήτων τε καί κινητῶν, κυβερνᾶν αὐτά καί προάγειν εἰς βελτίωσιν, εἲτε ἀμέσως αὐτός, εἲτε δι’ ἐπιτρόπων καί ἐκμισθωτῶν.
δ) Ὀφείλει μάλιστα ἀποδιδόναι τῷ διαδόχῳ αὐτοῦ ἀνελλειπῆ καί ἐν ἀνθηρᾷ καταστάσει τά τε ἱερά Μοναστήρια καί λοιπά ἐν Κύπρῳ κτήματα τοῦ Ἱεροῦ Κοινοῦ τοῦ Π.Τ.
ε) Ὀφείλει, ὃθεν, τοὐλάχιστον δίς μέν τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐπισκέπτεσθαι πάντα τά κτήματα τακτικῶς, ἐκτάκτως δ’ ὁσάκις ἂν ἐπισυμβαίνῃ ἀνάγκη, ἐπιτηρεῖν τήν ἐν γένει κατάστασιν αὐτῶν καί τήν ἀκριβῆ ἐκτελεσιν τῶν ὃρων, καθ’ οὓς ἓκαστον κτῆμα ἐκδίδοται εἰς μίσθωσιν, εἰσπράττειν τά ὁρισμένα μισθώματα καί διδόναι ἐπί τῆ εἰσπράξει διπλοτύπους ἀποδείξεις καί καθ’ ὃλου πράττειν πάνθ’ ὃσα συμφέρει τῷ Ἱερῷ Κοινῷ τοῦ Π.Τ.
στ) Μηδεμίαν μηδαμῶς ποιεῖσθαι ἀπαλλοτρίωσιν ἢ ἐκποίησιν οἱουδήτινος κτήματος, εἲτε δηλονότι γαιῶν, ἢ ἀγρῶν, ἢ κήπων, ἢ ἐργαστηρίων, ἢ οἰκιῶν ἂνευ εἰδικοῦ ἐπί τούτῳ Ἐπιτροπικοῦ πληρεξουσίου γράμματος.
ζ) Μηδεμίαν μηδαμῶς ποιεῖσθαι ἀπελευθέρωσιν, ἢ ἀνταλλαγήν τῶν καθιερωμένων τῷ Π.Τ. μεγάλων ἢ μικρῶν κτημάτων ἂνευ εἰδικοῦ ἐπί τούτῳ Ἐπιτροπικοῦ γράμματος.
η) Μηδεμίαν μηδαμῶς ποιεῖσθαι ὑποθήκευσιν κτημάτων ἢ ἐκχώρησιν δικαιωμάτων ἐπί δανείῳ, ἢ δι’ ἓτερον λόγον καί μηδέν συνομολογεῖν δάνειον ἂνευ εἰδικῆς ἐντολῆς.
θ) Μή ἐκμισθοῦν τά κτήματα ἐπί προθεσμίᾳ μακροτέρα τῶν τριῶν ἐτῶν, οὓτως ὣστε κατά τό τέλος τῆς ὁρισμένης ἐν τῇ διακονίᾳ ἑξαετίας παραδοῦναι αὐτά τῷ διαδόχῳ αὐτοῦ ἐλεύθερα πάσης κτηματικῆς ὑποχρεώσεως καί οἱουδήτινος δασμοῦ παντελῶς ἀπηλλαγμένα.
ι) Ἀποστέλλειν τακτικῶς τῷ Ἱερῷ Κοινῷ πάντα τά ἐκμισθωτήρια συμβόλαια ἐν ἀντιγράφοις ἐγκύροις, ὡς καί τά στελέχη τῶν διπλοτύπων ἀποδείξεων καθ’ ἓκαστον ἒτος.
ια) Ἐκ τῶν προσόδων τῶν κτημάτων ἐπαρκεῖν εἰς συντήρησιν ἑαυτοῦ τε καί τῶν σύν αὐτῷ, εἰς βελτίωσιν τῶν κτημάτων, εἰς διεξαγωγήν τῶν ὑποθέσεων καί δικῶν, εἰς ἐπισκεύασιν τῶν ἱερῶν Μοναστηρίων καί Μετοχίων καί τῶν ἐκμισθουμένων οἲκων καί ἐργαστηρίων, εἰς ἀπότισιν παντός ἓως τοῦδε ἐπιβεβλημμένου Κυβερνητικοῦ ἢ ἀστικοῦ φόρου καί καθ’ ὃλου εἰς ὠφέλιμον διακυβέρνησιν τῶν ἐμπεπιστευμένων αὐτῷ ἱερῶν συμφερόντων, ἒτι δ’ ἀποδιδόναι ἐτησίως καί ἓνα μῆνα πρό τῆς λήξεως ἑκάστου ἒτους ποσόν ……. λιρῶν Ἀγγλίας τῷ Ἱερῷ Κοινῷ ἐκ τῶν προσόδων τῆς Ἐξαρχίας Κύπρου, μηδεμιᾶς ἐπιτρεπομένης ἀναβολῆς ἢ καθυστερήσεως τῆς ὑποχρεώσεως ταύτης, ὡς δυναμένης ἀποτελέσαι αἰτίαν ἀμέσου ἀντικαταστάσεως αὐτοῦ ἐν τῇ διακονίᾳ».